بررسی شعر "چهار رُویش" پرتو نوری علا / آریا فانی

بررسی‎ی صدای زنان در ادبیات فارسی، نام مقاله‎ای بود که چند سال پیش آریا فانی، در رابطه با شعر "چهار رویش"، اثر پرتو نوری‎علا، به زبان انگلیسی در نشریه "پیک"، منتشر کرد. پیوند سرا، برای گرفتن اجازه‎ی بازنشر و ترجمه این نقد به زبان فارسی، با ایشان تماس گرفت. آریا فانی ضمن موافقت، مطلب کوتاهی که نشانگر دیدگاه فعلیِ او نسبت به "صدای زنان در ادبیات فارسی" است را نیز به نقد قبلی‎ی خود افزود. متنی که در زیر می‎خوانید، ابتدا بخش افزوده شده، و سپس نقد شعر چهار رویش، به دو زبان فارسی و انگلیسی است. 

بازنگری یک نقد / آریا فانی۱

یکی از ویژگی‎های بارز نقد ادبی و فرهنگ شناسی--همانند سایر حوزه‎های علمی-- پویاییِ دائم آن است. هفت سال پیش در نشریه "پیک" نقد کوتاهی بر شعر «چهار رویش» خانم پرتو نوری‎علا نوشتم. هفت سال در حیات یک نقد ادبی زمانی است بس طولانی. شکی نیست که در همان زمان هم نوشته من از رهگذرهایی از چشم اندازی بسته به این شعر پرداخته بود. به هر حال از شاعر «چهار رویش» بسیار سپاسگزارم که فرصت بازخوانی این نقد را به من داد.

هنوز هم بر این باورم که در اکثر فرهنگ های بشری نگاه غالبی وجود دارد که ارزش زندگی زنان را در ترازوی زایش و زایمان می‎سنجد. «چهار رویش» این ذهنیت را کاملاً زیر سوال می‎بَرَد و به ویژه یائسگی را با رویشی نو همراه می‎داند نه با یأسی که در زبان ما با آن ارتباط معنای و لغوی دارد. در این شعر مراحل مختلف زندگی یک زن گرچه متمایزاند اما در تضاد و تخالف نیستند. شاعر هر مرحله را با فخر و نه با شرم شرح می‎دهد و از این رهگذر حرمت شکن است. چه زن، بارداری را تجربه کند و چه به هر دلیلی از سر آن بگذرد، بازستاندن ارزش وجودی‎اش از چنگ گفتمان‎هایی که اوج حیات زن را لزوماً تولید مثل می‎دانند گامی است پراهمیت در راه تحقق ایده‎آل برابریِ جنسی. 

جایی که با نقد خود وارد بحث و پرسشگری می‎شوم تماسک به گزاره‎های کلی و عاطفی و قرار دادن فرهنگی ایرانی-- با تمام قدمت، پیچدگی و تنوع اش-- در دل حوزه تقابل‎های دوتائی مانند خصوصی/عمومی است. 
در این که زنان در طول تاریخ با چالش‎های فراوان برای دستیابی به برابری روبرو بوده‎اند و هستند شکی نیست، اما بررسی کردن حوزه حضور، تاثیر و فعالیت‎شان نیازمند معیارهای بس گونه گون‎تر و پرکشش‎تر است. به طور مثال، زندگی زنان در حرم‎های سلاطین مختلف، در سال‎های اخیر موضوع پژوهش و گفتگوی بسیار بوده است. 
بر اساس چارچوب نقد من، این زنان محدود بودند به پرده نشینی و نیز از حوزه قدرت و سیاست غایب بودند. اما بازنگری‎های تاریخی نشان می‎دهد که هر حرم، زاده‎ی شرایط خاص زمانی، قشری، جغرافیایی و فرهنگی خود بوده و بسیاری از زنان حرم در ساحت دربار نیز تاثیر فراوان و انکارناپذیری داشته‎اند. پرده نشینی به معنای سکوت نیست و سکوت به معنای بی‎صدایی و انفعال نیست. هر نقد ادبی و فرهنگی از دسته معیارها و پیش فرض‎های خاصی بهره می‎برد، برای پیشبرد گفتگویی انتقادی باید معاییر ناقد را نیز زیر سوال برد.

هفت سال پیش با اطمینان گفتم که شاعران و نویسندگان زن از پهنای ادب فارسی غایب بوده‎اند. امروز در این پرسش بازنگری می‎کنم. معیارهای من برای دریافت حضور و فعالیت ادبی چیست؟ باقی گذاشتن آثاری مکتوب؟ عبور از هزارتوی تاریخ ادبی و کانونیزه شدن؟ آیا خاموشی یعنی عدم وجود؟ مخاطب این خاموشی کیست؟ پرسش‎ها بسیارند. آگاهی‎ای که امروز در رابطه با مسایل جنسی و جنسیتی  وارد مقولات فرهنگی شناسی و نقد ادبی شده زاده معاییر و تعاریف بازه تاریخی خود نیز است و گرچه در بسیاری از موارد روشنگری می‎کند در مواردی دیگر ممکن است ما را به بی‎راه نیز بکشاند. مانند آثار ادبی دیگر، شعر "چهار رویش"، متن اصلی گفتگوی‎های مختلف فرهنگی و ادبی‎ای بوده است که در حاشیه آن قرار می‎گیرند. 

اول نوامبر ۲۰۱۵

۱- آریا فانی دانشجوی دوره‎ی دکترای ادبیات فارسی در دانشگاه برکلی است.

ترجمه‎ی متن "بررسی صدای زنان در ادبیات فارسی" به فارسی / آریا فانی

پیک، مجلۀ دو زبانه کانون فرهنگی ایرانیان ۲۰۰۹

صدای زنان نویسنده [ایرانی] شاید تا همین اواخر در ادبیات فارسی غایب بوده است. آیا زنان فقط در زمینه‎ی ادبیات نتوانسته اند استعدادهای خلاقه‎ی خود را پرورش دهند؟ زنان در تاریخِ ایران غایب‎اند، آنان در میان بسیاری از چهره‎های سرزمین پارس، و در سلسله مراتب مذهبی اسلام حضور ندارند، و در صحنه‎ی‎ سیاسی دیده نمی‎شوند. 
هر چند این بررسی، نمی‎‎تواند جای پژوهش در باره‎ی سکوت طولانی مدت زنان، و سرکوب‎هائی که مانع هرگونه دست‎یابی آنان به قدرت در عرصۀ ادبیات و اجتماع شده را بگیرد، با این حال به منظور درک صدای زنان نویسنده، ساختار شکنیِ فرهنگی که هر امر زنانه‎ای را به عنوان اموری "مبتذل/ معمولی" و "مَحرمانه" دسته بندی می‎کند، ضروری است.  در فرهنگ فارسی، صدای زنان، در حجاب و در حوزه تقابل‎های دوتائی خصوصی/عمومی، گرفتار شده است. چنین بنظر می‎رسد که این اتفاق در تمام جنبه‎های زندگی؛ اخلاقی، جنسی، اجتماعی و سیاسی، ریشه دوانده است.

فرزانه میلانی، پرفسور ادبیات فارسی، در کتاب "کتمان و کلمات"۳  Veils and Words می‎نویسد: "در یک جامعه بسته، دیوارها خانه‎ها را احاطه می‎کنند. مذهب، تقیه [کتمان عمدی] ایمان را محافظت می‎کند. تعارف [گفته‎هائی بنا بر رسم] برخی افکار و احساسات را پنهان، و هر دو طرف، گوینده و مخاطب را در نوعی تعلیق غوطه‎ور می‎نماید و احساسات، در حوزه‎ی ظاهری [بیرونی] و باطنی [درونی]، از هم می‎پراکنند. سلسله مراتب در جامعه‎ای بوجود می‎آید که به جدا کردن حوزه‎ی خصوصی از عموم، گرایش دارد.

در حالی که دنیای مردان به علت پول و سیاست [بیرونی] صاحب امتیازات برجسته است، دنیای مربوط به زنان "بی‎اهمیت"، "فردی" و "اندرونی" به نظر می‎‎رسد. بدین ترتیب تصور این که چه مقدارِ اندکی از عرصۀ ادبیات، به صدای زنان اختصاص داده شده، سخت نیست. اما علیرغم همه سرکوب‎ها، صدای زنان شانس ظهور داشته است. پروین اعتصامی، فروغ فرخزاد، سیمین دانشور، و سیمین بهبهانی همگی سکوت زمانه خود را شکسته‎اند و بر برخی از محدودیت‎های فرهنگی که هویت زن را پوشانده بود، فائق آمده‎اند.

شعرِ "چهار رُویش" پرتو نوری علا، به خوبی در میان این صداهای سرکش زنانه، جای می‎گیرد. نوری‎علا، از زنان، و از تمام مراحل زندگی خود، صریح حرف می‎زند، و چشم اندازهای تازه‎ی خود را بر صدا و تن زنان می‎گستراند. روایت او از حس زنانگی، دیگر نه ساکت است و نه منفعل. و نه در حجاب. نوری علا با شکستن  بسیاری از محرمات فرهنگی، هرچه بیشتر استقلال و حس شخصی خود را از طریق شعر عرضه می‎کند.

نوری علا در "بلوغ"، نخستین شعرِ "چهار رویش"، روزهای معصوم کودکی را به یاد می‎آورد و نیروی تازه یافته‎ در دختر کوچکی که "آشفته موی و برهنه پا" "سر در پیِ نسیم میگزارد" را جشن می‎گیرد. نوری علا انتقال سریع و رازآلودی که طی آن دخترکی به مرحله زنانگی می‎رسد را به طرز درخشانی ثبت می‎کند. "بلوغ" شرح نگاه معصوم "دخترکی دوازده ساله" است که از طریق "عروسک ها و طناب بازی و خانه مقوائی"اش شکل گرفته است. او در مورد هویت کودکی‎اش سرنخی ندارد،  چرا که با پیدایش "یک لکه خون"، "بازی‎ها"ی کودکی "در غبار نور" "گمشده"اند. گذر از کودکی به دوران بلوغ با احساسی از ترس و اضطراب، مُهر می‎خورد. آیا آن دختر کوچک آماده روبه رو شدن با یک جهان زنانه هست؟ "خو کرده به کودکی‌اش با شرم، پستان‌های نورسيده‌اش را در شبنم می‌شويد". 

در مرحله دوم، "عشق"، دخترک با هستیِ نفسانیِ جدیدی بیدار می‎شود که "کوبش قلب"اش، تمایلات تازه یافته‎اش را هدایت می‎کند. زبان زلال "عشق"، حضور احساسات شدیدی که همچو طوفانی به زندگی دختر شانزده ساله وارد شده‎اند را عزیز می شمارد.

در "زایمان"، [سومین بخش] شاعر، دردهائی که "مخلوق"ش  بر او وارد می‎کند را می‎پذیرد. بدنش از فشار و درد از هم می‎پاشد، و "در دَمی" موجودی را به دنیا می‎آورد که هیجده سالگی‎اش را مُهر می‎زند. "زایمان" جز آغازی نو، نشانی از بی‌پروائی یا ناخوشآیندی، ندارد. ذهن و تن زن، در مرحله‎ای میان درد و فشار، در ژرفای بلوغ و شکوفائی به دوره‎ای جدید، یعنی مادری، می‎رسد. 

در دوره آخر، "یائسگی" است. گرچه دوران تولیدِ مِثل و بارداری زن، به پایان رسیده، اما ذهن او، بسیار فراتر از مرزهایی که برایش معین کرده‎اند، حرکت می‎کند. با تغییراتی که یائسگی در او بوجود می آورد، اما او آمادۀ پذیرش دوران جدید دیگری در زندگی‎اش است که نشان از آگاهی و دانائی دارد. یائسگی، مانع بالیدن زنی که عاشق شده و زایمان کرده، نیست. سالخوردگی زیباست، و بصیرتی که با افزایش سن به دست می‎آید، جشن گرفته می‎شود. یائسگی به ناچار محدودیت‎ها، دردها و افسردگی‎های خودش را با خود می‎آورد، اما شاعر با نگریستن به پشت سر خود درمی‎یابد که حتی در جوانی "بوتۀ قدیمی قلب [اش] هرگز این چنین سرخ نروئیده" بوده است. شاعر، بر فراز افق‎هائی که در برابرش قرار گرفته‎اند، می ایستد تا از مرزهای جدیدی عبور کند.

در شعر "چهار رُویشِ" نوری علا، احساس ژرفی از پویایی وجود دارد که چشم‎انداز یگانه و تَر و تازه‎ای بر تمام مراحل زندگی زن، می‎افکند؛ مراحلی که هرکدام بالندگی و دانائی خویشتن را با خود دارد.

===========

1-Aria’s writings document dialogues between Persian and other literary cultures.His essays and translations appear regularly in Peyk, San Diego Persian Cultural Center’s bilingual publication as well as other venues. He resides at

ariafani@berkeley.edu

2-Peyk, Persian Cultural Center’s Bilingual Magazine, Vol. XIX No. 122, July-August 2009

پیک، مجلۀ دو زبانه کانون فرهنگی ایرانیان

3-Milani, F. (1992). Veils and Words: The Emerging Voices of Iranian Women writers. Syracuse, N.Y: Syracuse University Press.

این کتاب به فارسی به نام "حجاب و قلم"، ترجمه شده است. 

Iranian Poetry Today1

A snapshot of “post-modern” Iranian poetry

Reviewed by Aria Fani 

The voices of women writers have been absent from Persian literature, perhaps until recently. Is literature the only realm in which women could not nurture their creative talents? Women are absent from the history of Iran, absent from many figures of Persepolis, absent in the religious hierarchy of Islam, and invisible on the political scene. This analysis does not undertake the studying of women’s long silence, and the 

repression that denied them any access to power in the literary or social arena. 

Nonetheless, in order to understand the voices of contemporary women writers, it is essential to de-construct a culture that has often categorized all that is feminine as “vulgar” and “private.” In the Persian culture, women’s voices are veiled, entrapped in the binary opposition of private/public spheres. This seems to have been rooted in all aspects of life, moral, sexual, social, and political.

“In a veiled society, walls surround houses. Religious Taqiyeh [deliberate dissimulation] protects faith. Ta’arof [ritualistic mode of discourse] disguises some thoughts and emotions and plunges both parties, the addressee and addresser, into a kind of factual suspense. Feelings become disjointed in Zaheri [external] and Daruni [internal] spheres,” Farzaneh Milani, a professor of Persian literature writes in “Veils and Words.”2 In a society that tends to separate the private sphere from that of public, hierarchies are created. The world related to women is considered “trivial,” “personal,” and “indoor,” while the men’s world of money and politics [outdoor] is highly privileged. Thus, it is not hard to imagine how little the literary arena would have been invested in the voices of women writers.

In spite of repression, women’s voices have emerged against all the odds. Parvin E’tessami, Forugh Farrokhzad, Simin Daneshvar, and Simin Behbahani have all broken the silence of their times, overcoming some of the cultural constraints placed on the female identity.

Partow Nooriala’s poem, “Four Springs” fits well within these rebellious female voices. In “Four Springs,” Nooriala speaks candidly of women, all stages of her life, and puts her fresh perspective on the women’s body and voice. Her story of womanhood is no longer that of silence and passivity, no longer veiled. Having broken many cultural taboos, Nooriala further expresses her personal autonomy and self-hood through her poetry.

In “Puberty,” the first poem of “Four Springs,” Nooriala recalls the innocent days of childhood, and celebrates the newfound energy of a little girl that “sets out in the breeze,” with her “disheveled hair [and] bare feet.” Nooriala brilliantly captures the rapid and mysterious transition during which a girl arrives at womanhood. “Puberty” depicts the innocent gaze of a “twelve-year-old,” who is given a complete sense of her identity through “dolls, jump ropes and cardboard house.” She is clueless about her childhood identity, for “the lost games linger[ing] in afternoon haze,” are abruptly disrupted by a “drop of blood.” There is a feeling of fear and anxiety that marks the transition between childhood and puberty. But is the little girl prepared to face the world as a woman? “Bashful, clinging to childhood, she bathes her breast-sprouts.” In the second stage, “Love,” she is suddenly awakened to a different sensual being, to her newfound desires, driven by the “thumpings of her heart.” The limpid language of “Love” celebrates the high emotions of the sixteen-year-old, storming through her life.

In “Labor,” she is compelled to submit to all the pain that her “creature” assigns to her. Her body is torn by pressure and pain; and “in one instant” she gives birth, which marks her eighteenth year. “Labor” is not depicted as vulgar or distasteful, but rather as a new beginning. Somewhere in the midst of pain and pressure, the woman’s body and mind profoundly mature and blossom to a new age, motherhood. The last stage is “Menopause.” Although time for her reproductive fertility has come to an end, her mind is far from reaching its limits. Menopause profoundly de-stabilizes her; yet she embraces another coming of age, marked by wisdom. Menopause will not stop her growth, a woman who has loved and given birth.

Her aging is beautiful, and her coming-of-age knowledge is celebrated. Menopause inevitably brings its own restrictions, pains, and frustrations, but only for her to look back and see that her “old shrub of heart had never blossomed so red before,” even in her youth.

She stands before high horizons, about to transgress new boundaries.

There is a profound sense of age and movement in Nooriala’s “Four Springs,” which puts a unique and fresh perspective on all the stages of a woman’s life, each bringing its own growth and wisdom

======================

 Payke, Persian Cultural Center’s Bilingual Magazine
Vol. XIX No. 122, July- August 2009

2- Milani, F. (1992). Veils and Words: The Emerging Voices of Iranian Women writers. Syracuse, N.Y: Syracuse University Press.