قتل آرام دانشگاه / تری ایگلتون*/ ترجمه ی خسرو باقری

مرگ آرام دانشگاه، حتی برای دانشگاه‎های آداب دان و اشرافی‎ماب انگلستان یعنی آکسفورد و کمبریج هم به تدریج به واقعیت می پیوندد؛ دانشگاه‎هایی که سده‎ها ازگزند و دستبرد نیروهای قدرتمند اقتصادی در امان مانده بودند. چند سال پیش وقتی فهمیدم روسای دانشگاهم از من انتظار دارند که نه همچون استاد دانشگاه، بلکه همچون مدیر عامل شرکتی اقتصادی رفتار کنم،ازکرسی استادی خود دردانشگاه آکسفوردکناره‎گیری کردم. ...

 همین چند سال پیش بود که رئیس متکبر و پرنخوت دانشگاه فنی بسیار بزرگ پیشرفته‎ای در آسیا، امکانات و تجهیزات دانشگاهش را به رخ من می‎کشید. البته همان‎طور که در خور چنین شخصیت‎های والا مقامی است، دو محافظ جوان گردن کلفت امنیتی که مثل همیشه کت و شلوار مشگی به تن و عینک دودی به چشم داشتند؛ شانه به شانه رئیس، او را همراهی می کردند؛ هر دو مجهز به کلاشینکوف که به دلایل روشن زیر کُت‎های خود پنهان کرده بودند. 

رئیس دانشگاه، پس ازنطقی پرطمطراق و مشعشعانه درباره مدرسه عالی بازرگانی که تازه افتتاح کرده بود و در و دیوارش برق می‎زد و انستیتوی بسیار پیشرفته‎ای که برای برگزاری دوره‎های مدیریت، طراحی کرده بود؛ لحظه‎ای سکوت اختیار کرد تا من هم بتوانم واژگانی تملق آمیز و خاکسارانه در ستایش از دانشگاهش بر زبان جاری کنم. اما من در عوض، خطاب به ایشان عرض کردم که انگار در این دانشگاه "مطالعات انتقادی" جایگاهی ندارد. او شگفت زده طوری به من نگاه کرد که انگار من از ایشان پرسیده‎ام که میزان فارغ التحصیلان دوره دکترای رشته "رقص میله" (۱) در این دانشگاه چند نفر است؟ در پاسخ رو به من کرد و با لحنی خشک و بی‎روح گفت: " نقطه نظر شما مورد توجه قرار می‎گیرد." سپس دستگاه الکترونیکی کوچک پیشرفته‎ای را از جیبش بیرون آورد، با ضربه ای آرام آن را گشود و چند واژه سرد و خشک کُره‎ای، چیزی شبیه "او را بکشید"، بر زبان آورد. چند لحظه بعد، لیموزینی به درازای زمین کریکت از راه رسید؛ رئیس در صندلی عقب اتوموبیل در وسط نشست و دو مامور امنیتی از دو طرف او را در میان گرفتند و اتوموبیل به سرعت به راه افتاد. من اتوموبیل ایشان را نظاره می‎کردم که از نظر ناپدید می‎شد و با نگرانی در این فکربودم که او دستور قتل مرا کی به اجرا خواهد گذاشت؟

این ماجرا در کره جنوبی پیش آمد، اما در هر جای دیگر جهان هم ممکن است تکرار شود؛ از کیپ تاون آفریقای جنوبی گرفته تا ریکیاویک ایسلند و از سیدنی استرالیا تا سائوپولوی برزیل. مرگ آرام دانش‎گاه – که وظیفه اصلی‎اش نقد دانش‎های بشری است – همان قدر خطیر و حائز اهمیت است که انقلاب ۱۹۵۹ کوبا یا تجاوز آمریکا به عراق، سرنوشت‎ساز و تعیین کننده بودند.

نهاد دانشگاه را که در بریتانیا پیشینه ‏ای ٨۰۰ ساله دارد؛ معمولا " برج عاج " می‎خوانند که البته در این اتهام حقیقتی هم نهفته است. در واقع فاصله‎ای که نهاد دانشگاه ، میان خود و جامعه در مقیاس کلان وضع کرده ، توأمان حاوی نکات مثبت و نکات منفی است. از طرفی برج عاج است واز نیازهای جامعه بدور اما از طرف دیگر این فاصله، به دانشگاه فرصت منحصر به فردی را می‎دهد که ارزش‎ها، آماج‎ها و منافع نظام اجتماعی مستقر را به نقد بکشد. این کار ضرورت دارد زیرا این نظام اجتماعی مستقر چنان در دام کارکردهای روزمره خود گرفتار است که نقد و چالش را برنمی‎تابد. در سراسر جهان این فاصله که به دانشگاه‎ها امکان نقد می‎دهد در حال حاضر آن‎چنان کاهش یافته که تقریبا به هیچ رسیده است. دانشگاه‎هایی که روزگاری اندیشمندانی چون اراسموس (۲)، جان میلتون(٣)، انیشتن و مونتی پیتون(۴) را در دامن خود پرورش می‎دادند؛ اکنون در چنگ اولویت‎های سود محور نظام خشن و بیرحم سرمایه‎داری جهانی گرفتار آمده‎اند.

بخش مهمی از آن‎چه تشریح شد برای خواننده آمریکایی این مقاله شگفت آور نیست؛ زیرا نخستین دانشگاه‎هایی که به عنوان دانشگاه‎های پولساز جهان معرفی شدند، دانشگاه‎های استنفورد و ام آی تی آمریکا بودند. بلایی که امروز بر سر دانشگاه‎های بریتانیا آوار شده، همانا "آمریکایی شدن" دانشگاه‎های ماست. البته روشن است که در دانشگاه‎های ما از ریخت و پاش‎های دانشگاه های آمریکا– حداقل نهادهای آموزشی خصوصی آن‎ها-- چندان خبری نیست.

این وضعیت دردناک یعنی مرگ آرام دانشگاه، حتی برای دانشگاه‎های آداب دان و اشرافی ماب انگلستان یعنی آکسفورد و کمبریج هم به تدریج به واقعیت می پیوندد؛ دانشگاه‎هایی که سده‎ها به مدد درآمدهای ناشی از موقوفات فراوان خود تا حدودی ازگزند و دستبرد نیروهای قدرتمند اقتصادی در امان مانده بودند. 

چند سال پیش وقتی فهمیدم که در برخی موارد روسای دانشگاهم از من انتظار دارند که نه همچون استاد دانشگاه بلکه همچون مدیر عامل شرکتی اقتصادی رفتار کنم، از کرسی استادی خود در دانشگاه آکسفورد کناره‎گیری کردم. (اتفاقی همان‎قدر نادر که وقوع زلزله‎ای در ادینبورگ اسکاتلند).

سی سال پیش، وقتی برای نخستین بار وارد دانشگاه آکسفورد شدم، با منش دانشگاهی و آکادمیک با نوعی اکراه اشراف‎منشانه برخورد می‎شد. گروهی از همکاران من که برای کسب مدرک دکترا مشقت بسیار کشیده بودند؛ هنگام خطاب به یکدیگر به جای واژه دکتر از واژه مستر(آقا) استفاده می‎کردند ، زیرا که در آن زمان عنوان دکتر بیانگرشغل و حرفه‎ای آقا منشانه و اشرافی نبود. انتشار کتاب، عموما کاری عوامانه تلقی می‎شد و نگارش مقاله‎ای کوتاه آن هم در باره "زبان پرتغالی" یا "عادات غذایی مردم کارتاژ باستانی" و تازه آن هم تقریبا هر ۱۰سال یکبار موجه‎تر بود. کمی پیش از این ، استادان حتی زحمت تنظیم برنامه درسی دانشجویان دوره لیسانس را هم به‎خود نمی‎دادند ؛ برعکس این دانشجویان بودند که اگر رغبتی داشتند، برای نوشیدن گیلاسی شراب به اتاق استادان می‎رفتند و البته در آن جا گفتگو یا مباحثه "متمدن‎نانه‎ای" هم در باب "جین آستین"(۵) یا نحوه کارکرد دستگاه لوزالمعده درمی‎گرفت.

تا امروزهم دانشگاه های آکسفورد و کمبریج بسیاری از ویژگی‎های دانشگاهی خود را حفظ کرده‎اند. در این دو دانشگاه هنوز این استادانند که تصمیم می گیرند بودجه دانشگاه را چگونه سرمایه گذاری کنند، چه نوع گل‎هایی در محوطه دانشگاه بکارند یا تصویر چه کسی را در سالن همایش‎های دانشگاه بیاویزند و چگونه دانشجویان خود را متقاعد کنند که چرا برای انبار شراب دانشگاه بیش از کتابخانه آن هزینه کرده‎اند. تمام تصمیم‎های مهم را-- از مسائل مالی و آموزشی گرفته تا کارهای روزمره اداری -- استادان و کارکنان دانشگاه در نشست هایی با حضور همه اعضا اتخاذ می‎کنند و سپس کمیته‎ای از استادان که البته در برابر سایر اعضا پاسخگوست؛ تصمیم‎های اتخاذ شده را به اجرا درمی‎آورد.

اما در سال‎های اخیر، بتدریج این نظام تحسین برانگیز خودگردانی، ناخواسته با چالش‏هایی از سوی مدیریت مرکزمحور دانشگاه روبرو شده است؛ از همان چالش‎هایی که مرا وادار به استعفا کرد. با این وجود نظام خودگردان دانشگاه هنوز مقاومت می‎کند. این مقاومت مشخصا به این دلیل ادامه می‎یابد که دانشگاه‎های آکسفورد و کمبریج، بطور عمده، نهادهایی پیشامدرن هستند. این دانشگاه‎ها نمونه‎های کوچکی ازدانشگاه‎هایی هستند که بر بنیاد دموکراسی نامتمرکز اداره می شوند. این مدل دانشگاهی درست در نقطه مقابل مدلی است 

که با استحاله به دانشگاهی پولساز، از امتیازهای شرم‎آوری بهره‎مند می‎شود.

اما در جاهای دیگری از بریتانیا شرایط به کلی متفاوت است. به جای آن‎که استادان، دانشگاه را اداره کنند، یک نظام سلسله مراتبی طبقاتی، دانشگاه را در ید قدرت خود دارد؛ چیزی شبیه بوروکراسی بیزانسی(۶). در این دانشگاه‎ها، اندک استادان تازه‎کار جوان به کار گِل مشغول‎اند و معاونان رئیس کل دانشگاه، به شیوه مدیران کارخانه‎های جنرال موتورز دانشگاه را می‎گردانند. استادان ارشد قدیمی دانشگاه به مدیران ارشد کارخانه تغییر هویت داده‎اند و چَک و چانه‎های مربوط به حسابرسی و حسابداری، فضای دانشگاه را براستی خفقان‎آور کرده است. ابرازخشم نسبت به کتاب – که این آقایان ، آن را پدیده پیشاتکنولوژی کسالت‎بار دوران غارنشینی می‎دانند، روزافزون شده است. به عنوان نمونه در یکی از این دانشگاه ها، تعداد "قفسه‎های کتاب" استادان را محدود کرده‎اند زیرا با "کتابخانه شخصی" مخالف‎اند. سطل کاغذ باطله همانقدراندک است که تعداد روشنفکر در" تی پارتی "، حزب راست افراطی آمریکا! می‎دانید چرا ؟ چون کاغذ دیگر "فشن" نیست.

این مدیران جدید دانشگاه که نه دانش و هنر را می فهمند و نه آن را دوست دارند، محوطه دانشگاه را با آرم ها و نشانه های فاقد معنای فرهنگی شرکت ها و سازمان های تجاری پر کرده اند و اوامر خود را با نثری پر غلط و با لحنی قلدرمابانه صادر می کنند. معاون دانشگاهی در ایرلند شمالی تنها اتاقی را که در محوطه دانشگاه باقی مانده بود و کارکنان و دانشجویان دانشگاه به طور مشترک از آن استفاده می کردند؛ به زور اشغال و به اتاق ناهار خوری خصوصی تبدیل کرد تا بتواند از کله گنده ها و خر پول ها پذیرایی کند. وقتی دانشجویان دانشگاه در اعتراض به این اقدام، اتاق را دوباره اشغال کردند، جناب معاون به نگهبانان امنیتی اش دستور داد که سرویس بهداشتی نزدیک این اتاق را با خاک یکسان کنند تا با در مضیقه قرار دادن دانشجویان مقاومت آن ها را در هم شکند. معاونان روسای دانشگاه های انگلستان سال هاست که دانشگاه های خود را نابود می کنند؛ اما این اندازه از بی شرمی و گستاخی، براستی حیرت آور است. در محوطه همین دانشگاه ماموران امنیتی، دانشجویانی را که در محوطه دانشگاه قدم می زنند، با زورمتفرق می کنند. تصور این مدیران از دانشگاه ایده ال ، دانشگاهی است که دانشجویانش مطابق سلیقه مدیران رفتار کنند و نظم مورد نظر آن ها را رعایت نمایند.

در این شرایط شرم‎آور، بویژه این رشته‎های علوم انسانی هستند که بیش از سایر رشته‎ها، سینه دیوار قرار می‎گیرند. دولت بریتانیا، کماکان از دانشگاه‎های علوم پایه، پزشکی، مهندسی و از این قبیل رشته‎ها حمایت می‎کند اما ازاختصاص هر گونه بودجه قابل توجه‎ای به دانشگاه‎های علوم انسانی سرباز می زند. تردیدی نیست که اگر این وضعیت، دگرگون و اصلاح نشود ، در سال‎های پیش رو، درِ تمام دانشکده‎های علوم انسانی واقعا تخته خواهد شد. اگر دانشکده‎های زبان انگلیسی از این وضعیت شرم‎آور تا حدودی جان سالم بدر برده‎اند به این خاطر است که وظیفه اصلی خود را کنار نهاده‎اند و به آموختن جای نقطه، ویرگول، به دانشجویان رشته‎های تجارت و بازرگانی مشغولند؛ چیزی که اصلا در مخیله " نورتراپ فرای"(۷) و "لیونل تریلینگ"(٨)، منتقدان ادبی صاحب نام انگلیسی، نمی‎گنجید.

در شرایط حاضر،دانشکده‎های علوم انسانی باید منابع مالی خود را به طور عمده از راه شهریه‎های دانشجویان تامین کنند و این به معنای آن است که نهادهای آموزشی کوچک تر که صرفا بر اساس شهریه ها ی دانشجویی به حیات خود ادامه می دهند ؛ تقریبا به طور کامل خصوصی شده اند، آن هم با ترفند های شیادانه. دانشگاه های خصوصی که دولت بریتانیا مدت ها بود بر طبل آن می کوبید؛ عملا با چراغ خاموش پیش آمده و صورت عملی به خود گرفته اند. با این وجود، دولت دیوید کامرون، نخست وزیر راست گرای بریتانیا، باز هم خواستار افزایش شهریه های دانشجویی است. پیامد این سیاست های آموزشی دولت در دانشگاه ها، وابستگی شدید تر دانشجویان به وام های دانشگاهی است که بازپرداخت آن ها امانشان را بریده است. در برابر، دانشجویان که برای کسب دانش و هنر پول پرداخته اند، ؛ خواستار کیفیت بهتر آموزشی و البته "نمره بهتر"هستند اما دریغ که دانشکده های علم انسانی از گرسنگی رو به مرگند.

افزون بر این ها، در دانشگاه های بریتانیا، مدت هاست ، آموزش به بهانه اینکه کسب وکاری تنگ مایه است مورد بی مهری واقع شده و جای خودش را به " تحقیق و پژوهش" داده است. می گویند این پژوهش و تحقیق است که پول تولید می کند نه دوره های آموزشی " اکسپرسیونیسم " و " رفرماسیون ". دولت بریتانیا هر چند سال یکبار زیر و بم دانشگاهایش را در سراسر جهان می کاود تا ازپولساز بودن پژوهش هایشان اطمینان خاطر کسب کند و بر اساس این بررسی هاست که دولت بودجه دانشگاهایش را تنظیم می کند. در نتیجه، استادان دانشگاه، برای "آموزش" انگیزه ندارند اما تا بخواهید انگیزه دارند که مقاله های پژوهشی سرهم بندی کنند و به تولید انبوه دست بزنند؛ کیلو کیلو مقاله های بی سر و ته، بیرون می دهند و مجله های آن لاین بی ثمر راه می اندازند. این "استادان" بدون آنکه ضرورتی داشته باشد، تنها از سر " انجام وظیفه " از دولت کمک هزینه پژوهشی در خواست و ساعت های طولانی رخوتناک و خوشایندی را صرف "دراز" کردن رزومه های خود می کنند. 

در نتیجه تقویت شدید نظام مبتنی بر بوروکراسی در نظام آموزش عالی بریتانیا، حاکمیت گسترده مدیران مقتدر و مالیات های بیرحمانه ای که دولت می ستاند؛ دانشگاهیان امکان و حتی رغبتی به آموزش و تدریس ندارند. با آن که گفته می شود آموزش بس مهم است اما هر سال نسبت به سال پیش در عمل از اهمیتش کاسته می شود. بازرسان دولتی بریتانیا که از آن ها سخن گفتیم، امتیاز های دولتی را به دانشگاه هایی اختصاص می دهند که مقاله های به اصطلاح پژوهشی تولید می کنند و با شاخ و برگی که درپانوشت ها به آن ها می دهند، حسابی فربه شان می کنند. این امتیاز ها به هیچ وجه به کتاب های درسی که به شدت مورد نیاز دانشجویان و خوانندگان عادی است، تعلق نمی گیرد. در نتیجه، استادان دانشگاه برای آنکه بتوانند موقعیت نهادهای دانشگاهی زیر نظرشان را حفظ کنند و آن را ارتقا دهند و از امتیاز های دولتی بهره مند شوند؛ ناچارند به جای تدریس از دانشگاه های خود مرخصی بگیرند و بیرون از دانشگاه روی پروژه های پژوهشی پولسازشان کار کنند.

البته این دسته از استادان می توانستند برای افزایش بودجه دانشگاه های خود، به کار دیگری هم مبادرت ورزند؛ ؛ دانشگاه را ترک ودر یک سیرک کار کنند و از این راه یعنی عدم دریافت حقوقی که به اکراه به آن ها پرداخت می شود؛ برای اربابان جدید دانشگاه پول پس انداز کنند. کارگزاران و بوروکرات های دولت هم این فرصت گرانبها را به چنگ می آوردند که استادان زبون شده را باز هم بیشتر زیر اخیه بگیرند. بسیاری از استادان دانشگاه های بریتانیا بخوبی آگاهند که دانشگاه ها چقدر دلشان می خواهد که از شرشان راحت شوند. البته مثل همیشه اینجا هم استثنایی وجود دارد و آن ها استادانی هستند که برای خود نام و نشانی دست و پا کرده اند و می توانند برای دانشگاه، دانشجو شکار کنند. در حقیقت در شرایط حاضر بسیاری از استادان خواستار بازنشستگی پیش از موعودند، زیرا فضای دانشگاه های بریتانیا که زمانی ایده آل بود ، اکنون به فضایی بسیارسنگین و ناخوشایند تبدیل شده است. و سرانجام اینکه برای پاشیدن نمک بیشتر بر زخم استادان، قرار است حقوق بازنشستگی آن ها را به نصف تقلیل دهند.

وقتی استادان دانشگاه به مدیران بنگاه های اقتصادی تغییر ماهیت می دهند، دانشجویان هم به مشتری و مصرف کننده تقلیل می یابند. دانشگاه ها برای آنکه بودجه دولت و شهریه های دانشجویی را از دیگر رقبا بقاپند، به رفتار ها و هل زدن های شرم آوری متوسل می شوند و در واقع به جان هم می افتند. وقتی مشتری که همان دانشجو باشد در تله افتاد، حالا باید استاد را تحت فشار قرار داد که به دانشجو نمره بدهد و او را از درسی "نیندازد"، چرا که ممکن است دانشجو و شهریه اش به اصطلح "بپرد".

در این دانشگاه ها، فرمول ساده ای حاکم است: اگر دانشجو بیفتد، تقصیر استاد است ، همانطور که با مرگ هر کسی در بیمارستان، انگشت اتهام همواره به سوی کارکنان و پزشکان بیمارستان نشانه می رود.نخستین پیامد این تعقیب جنون آمیز جیب دانشجویان، پیدایش و رواج رشته هایی در دانشگاه است که در میان جوانان ۲۰ساله "مد" است. در رشته دانشگاهی من که زبان و ادبیات انگلیسی است، معنای این تغییر شرایط عبارتست از : جایگزینی خون آشامان به جای نیکوکاران( دوره ویکتوریایی )، امور جنسی به جای پرس شلی(۹)، رسانه های زرد بجای میشل فوکو و سرانجام جایگزینی جهان معاصر با قرون وسطا. بنابراین از این پس، قدرت های اقتصادی و سیاسی پرنفوذ اما پنهانند که سیلابل های درسی را می نویسند. در این شرایط در گروه زبان و ادبیات انگلیسی، هر که بخواهد به ادبیات انگلوساکسون یا ادبیات سده هجدهم توجه کند؛ انگار گلوی خود را به دم تیغ داده است.

گروه دیگری از دانشگاه های بریتانیا که برای به چنگ آوردن شهریه های دانشجویی سر از پا نمی شناسند، به دانشجویان دوره کارشناسی که به هیچ وجه شایستگی ورود به دوره کارشناسی ارشد را ندارند، اجازه تحصیل در این مقطع را می دهند وبا سر کیسه کردن دانشجویان خارجی که بر زبان انگلیسی احاطه کافی ندارند، امکان تحصیل در دوره دکترای زبان و ادبیات انگلیسی را فراهم می آورند. گروه های زبان و ادبیات انگلیسی دانشگاه ها که مدت ها، داستان نویسی سطحی (۱۰) را سرگرمی عوامانه آمریکایی می خواندند و از آن ابراز انزجار می کردند؛ حالا با استخدام داستان نویسان درجه چندم و شاعران شکست خورده به عنوان استاد، گروهی "شر و ورنویس" و " توماس پینچون " های (۱۱) آینده را به عنوان دانشجو جذب می کنند و شهریه هایشان را تمام و کمال به جیب می زنند در حالیکه خودشان بهتر از هر کسی می دانند که امکان چاپ رمان یا شعری از این به اصطلاح نویسندگان و شاعران آینده؛ همان قدر ناچیز است که روزی از خواب بیدار شوند و ببینند که به یک سوسک عظیم الجثه تبدیل شده اند.

نظام آموزشی باید پاسخگوی نیاز های جامعه باشد نه پایگاهی برای خدمت به نئولیبرالیسم. در حقیقت اگر با این مدل کاملا "بیگانه شده" با مفهوم واقعی آموزش، به چالش برخیزید؛ به میزان قابل توجه ای به خواست جامعه پاسخ مثبت داده اید. دانشگاه های قرون وسطا لااقل به گروه های اجتماعی وسیع تر و آن هم با کیفیت بهتر از امروز سرویس می دادند. آن دانشگاه ها کشیش، وکیل، عالم دینی و آدم حکومت پرورش می دادند که وظیفه همشان هم مشخص بود : حفظ دستگاه کلیسا و حفظ منافع دولت. اما دانشگاه های امروز هیچ نوع روشنگری خردورزانه را که پول و پله ای در آن نباشد؛ برنمی تابند.

زمانه عوض شده است. بنابر قوانین دولت بریتانیا، هر پژوهش دانشگاهی که از بودجه عمومی بهره می گیرد، حتما باید کارکرد خود را در چارچوب آنچه " اقتصاد دانش " خوانده می شود تعریف کند؛ بنابراین قوانین، تاثیر هر پژوهشی باید کمی و قابل اندازه گیری باشد. روشن است که سنجش میزان این اثر بخشی در دانش مهندسی هوانوردی راحت تر از حوزه تاریخ باستان است و در سنجش اثربخشی دانش داروسازی و دانش پدیدار شناختی فلسفی برتری ازآن دانش داروسازی خواهد بود. پژوهشی که نتواند از صنایع بخش خصوصی مایه نان و آبداری جذب کند یا توجه دانشجویان مدرک گرا را به خود جلب کند، البته راهش به ترکستان است. قدر و منزلت هر پژوهش دانشگاهی در درجه نخست با این معیار سنجیده می شود که چه مقدار کاسب است. معیار موفقیت دانشجو هم در این شرایط با این سنجه بررسی می شود که آیا در بازار آزاد کارخریداری دارد. وضعیت کنونی دانشکاه به هیچ وجه مناسب یک نسخه شناس یا سکه شناس نیست. دیری نخواهد گذشت که حتی قادر نخواهیم بود نام این رشته ها را هجی کنیم تا چه رسد به این که بدانیم که این دانش ها از چه چیزی سخن می گویند.

پیامد به حاشیه راندن علوم انسانی را می توان در سقوط نظام آموزشی مدارس راهنمایی و دبیرستان ها هم کاملا حس کرد. در این نهاد های آموزشی، تدریس زبان های مدرن رو به زوال است؛ دانش تاریخ تنها در تاریخ مدرن خلاصه می شود و آموزش ادبیات کلاسیک هم به نهادهای خصو صی آموزشی از قبیل کالج اتون محدود شده است. ( به همین دلیل است که بوریس جانسون از شاگردان قدیمی کالج اتون و شهردار کنونی لندن، در سخنرانی های عمومی خود تقریبا همیشه به هوراس(۱۲) اشاره ای می کند.)

حقیقت این است که در گذشته فلاسفه همیشه می توانستند بساط کلینیک های " معنای زندگی " را در گوشه و کنار خیابان ها پهن کنند و نانکی بدست بیاورند؛ همانطور که زبان شناسان مدرن هم درمیدان های اصلی شهر--که اندکی ترجمه هم لازم است--مستقر می شدند و خدمتی ارائه می دادند. اما حالا ماجرا به کلی چیز دیگری است. حالا می گویند که وجود دانشگاه فقط هنگامی توجیه پذیر است که " تدارکات چی پولسازان " باشد. در یک گزارش دولتی وحشت آور آمده است که دانشگاه باید به " شرکت مشاوره " تبدیل شود. افزون بر این، دانشگاه ها حالا خودشان به صنعتی سود آور و پولساز تغییر ماهیت داده اند : هتل می گردانند، کنسرت برپا می کنند، رویدادهای ورزشی را برنامه ریزی می کنند، غذای میهمانی ها ی آنچنانی را تدارک می بینند و غیره و غیره.          

اگر رشته های علوم انسانی بریتانیا، همچون میوه هایی که بر شاخه درختان خشک می شوند ، از طراوت و تکاپو بازمانده اند، ؛ علت را باید در تنگنایی جستجو کرد که قدرت های سرمایه داری ایجاد کرده و منابع مالی دانشگاه ها را خشکانده اند. ( نظام آموزش عالی بریتانیا از عواید خیریه و موقوفات نظام آموزشی ایالات متحده آمریکا برخوردار نیست زیرا تعداد میلیاردر های آمریکا به مراتب بیش از انگلستان است.) ما در باره جامعه ای سخن می گوییم که بر خلاف آمریکا نظام آموزش عالی آن کالا نبوده است که قیمتش در بازار آزاد، خرید و فروش تعیین شود. به نظر اکثر دانشجویان امروز بریتانیا، آموزش عالی کشور باید رایگان و همگانی باشد، همانطور که در اسکاتلند چنین است. عده ای می گویند که در این نظریه پای منافع شخصی در میان است حتی اگر چنین باشد باید اذعان کرد که در عین حال این نظریه، امکان ارائه عادلانه آموزش عالی را هم فراهم می آورد. نظام آموزش جوانان همچون نظام حفاظت از آنان در برابر قتل های زنجیره ای، مسئولیت تام و تمام اجتماعی است و نباید از آن همچون ابزاری برای پولسازی و سود آوری استفاده کرد.

من خودم هفت سال تمام با استفاده از بورس تحصیلی دولتی و بدون پرداخت حتی یک شاهی، در دانشگاه کمبریج تحصیل کردم. البته این هم حقیقت دارد که در نتیجه این به قول نولیبرال ها " اتکا برده وار به دولت " آن هم در سال های تاثیر پذیری جوانی، بی شهامت و بی اراده بار آمده ام و قادر نیستم روی دو پای خودم محکم بایستم و در صورت ضرورت با شلیک گلوله ای و پریشان کردن مغزی، از خود و خانواده ام دفاع کنم! باز هم به قول این عالیجنابان من که وابستگی زبونانه ای به دولت دارم گهگاه به جای آنکه آتش را با دستان خسته خودم خاموش کنم، با آتش نشانی محله تماس می گیرم! با این وجود من حاضرم تمام این "نقطه ضعف ها" را داشته باشم اما امکان هفت سال تحصیل رایگان در دانشگاه کمبریج را از دست ندهم.

البته از حق نباید گذشت که در دوران دانشجویی من، تنها پنج در صد مردم بریتانیا به دانشگاه می رفتند. امروز بیش از پنجاه در صد مردم بریتانیا به دانشگاه می روند. در نتیجه این مقایسه، بعضی اعتراض کنان می گویند که امروز امکانی برای این نوع سخاوتمندی ها و خاصه خرجی ها وجود ندارد. اما اگر فقط بخواهم یک مثال بزنم، از آلمان یاد می کنم. در این کشور همین امروز بخش اعظم دانشجویان از آموزش رایگان و همگانی برخوردارند. اگر دولت بریتانیا براستی می خواهد که بار کمرشکن بدهی های هنگفت دانشجویان را از دوش آن ها بردارد، می تواند میزان مالیات ثروتمندان را افزایش دهد و میلیارد ها دلاری را که آنان همواره از پرداختش طفره می روند؛ بگیرد و در آموزش رایگان و همگانی هزینه کند. 

یکی دیگر از کارهایی که دولت بریتانیا می تواند انجام دهد، این است که که به دانشگاه به عنوان یکی از معدود عرصه های جامعه مدرن -- عرصه دیگر، هنر است -- کمک کند که دوباره به تبار شرافتمند خویش بازگردد؛ زیرا تنها دانشگاه – و البته هنر—است که می تواند ایدئولوژی های سرمایه محور حاکم بر دولت های مسلط را با نقد ها و چالش های ژرف و دقیق خود وادار به عقب نشینی و تسلیم کند. براستی اگر علوم انسانی را نه با تائید ایدئولوژی های حاکم بلکه با نقد و چالش آن ها ارزیابی می کردند، اکنون جایگاه علوم انسانی کجا بود؟ این درهم تنیدگی موجود علوم انسانی و ایدئولوژی های حاکم از اعتبار علوم انسانی سخت می کاهد. هنرمندان پیشامدرن بیش از هنرمندان دوران مدرن، در ساز و کار جامعه حل شده بودند؛ به این معنا که به ایدئولوگ ها یا نظریه پردازان قدرت سیاسی مسلط یا همان بلندگویان وضعیت موجود بدل شده بودند، اما هنرمندان مدرن ، در نظم اجتماعی موجود جایگاه مناسب و امنی ندارند، زیرا از پذیرش " بدیهی انگاشتن این نوع تعهد " خودداری می ورزند. 

بنابراین تا زمانی که نظام آموزشی بهتری جایگزین نشود؛ من هم ناچارم با این هنرستیزان خشک روح و دلالان منفعت طلب عبوس همراه شوم. در حال حاضر با اندک احساس شرمندگی، در آغاز هر دوره دانشگاهی از دانشجویان خود در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری می پرسم که آیا توان پرداخت شهریه "بینش های واقعا درخشان " من در نقد آثار ادبی را دارند یا پولشان آنقدر کم است که مجبورند به چند اظهار نظر " بدرد بخور کارساز " اما معمولی من بسنده کنند.

مطالبه پول در برابر اندیشه، البته شرم آور و نفرت انگیز است و راه مناسبی هم برای برقراری رابطه مهرآمیز و دوستانه با دانشجویان نیست، اما چه باید کرد که پیامد و نتیجه منطقی فضای آکادمیک فعلا موجود دانشگاه ها چیزی بیش از این نمی تواند باشد. در پاسخ به درخواست کسانی که نسبت به این وضعیت معترضند و حاصل آن را چیزی جز ایجاد شکافی تبعیض آمیز میان دانشجویان نمی دانند ؛ باید فرجه ای را در نظر بگیرم و به دانشجویان خود یاد آوری کنم که اگر قادر نیستند در قبال " تحلیل های عمیقا ژرف " من پول بپردازند، می توانند از روش پایاپای که همان کالا به کالاست، استفاده کنند. شیرینی تازه، آبجو بشکه خانگی، پولیور دستباف، آبجوی سیاه و کفش دست دوز بیاورند و نقد ادبی تحویل بگیرند. به هر صورت باید پذیرفت که در زندگی چیزهای با ارزش تراز پول هم وجود دارد.

* تری ایگلتون استاد میهمان برجسته زبان و ادبیات انگلیسی در دانشگاه لنکستر است.تا به حال بیش از پنجاه کتاب در زمینه فرهنگ و هنر، نقد ادبی و فلسفه به قلم ایگلتون از جمله کتاب های «مارکسیسم و نقد ادبی»، «چرا مارکس حق داشت»، «نظریه ادبی»، «ایدئولوژی» و...منتشر شده است. کتاب " چگونه ادبیات بخوانیم " نوشته تری ایگلتون را انتشارات دانشگاه یل در سال ۲۰۱٣ منتشر کرده است.

** مترجم از دوست فرهیخته، آقای کامران پورصفر، که در ویرایش و تکمیل پانوشت ها ی متن به او یاری رساند، صمیمانه سپاسگزاری می کند.

پانوشت‎ها:

۱. رقصی پیرامون میله که زنی عریان یا نیمه عریان انجام می دهد و هدف آن برانگیختن امیال جنسی است.
۲. دسیدریوس اراسموس ۱۴۶۷ – ۱۵٣۶ م . اومانیست بزرگ هلندی و مصلح دینی طرفدار وحدت مسیحیت و یکی از مروجان هنر و ادبیات یونان و روم باستان در اروپای جدید . از همفکران مارتین لوتر که از همراهی با او در تجزیه مسیحیت خودداری ورزید .مولف کتاب معروف در ستایش دیوانگی که بسیاری از اصول جاری در زندگی مسیحیان اروپا را به سخره گرفته بود و اهدای آن به سرتوماس مور صدراعظم اومانیست انگلیس و نویسنده یکی از نخستین ناکجا آبادهای عصر جدید . او از توماس مورکه به علت مخالفت با تسلط پادشاه انگلیس بر کلیسای کشور به سال ۱۵٣۵ محاکمه و اعدام شد ، چنین یاد کرده بود : مردی برای تمام فصول .

٣. جان میلتون ۱۶۰٨ – ۱۶۷۴م . شاعر بزرگ و یکی از افتخارات ادبیات انگلیس . برخی مورخان اورا دانته قرن ۱۷ و هومر جدید خوانده اند . پیوریتن( پیرایشگر ) اومانیست و دوستدار هنر و ادبیات یونان و رم باستان. طرفدار سرسخت فضیلت و تقوی و آزادی بیان و مطبوعات ومخالف گناه و فساد. از رهبران انقلاب پیرایشگران که به اعدام چارلز اول پادشاه انگلیس در سال ۱۶۴۹ و اعلام جمهوری منتهی شد. وزیر خارجه دولت جمهوری در سال های ۱۶۴۹ – ۱۶۵۱ م که به سبب نابینائی ناگزیر از وزارت کناره گرفت . پس از بازگشت سلطنت و استقرار پادشاهی چارلز دوم در سال ۱۶۶۰ م ، مدتی به زندان افتاد و بخشی از املاکش مصادره شد. برخی آثار طراز اول او همچون بهشت گمشده و بهشت بازیافته و آلام شمشون و ... در همین روزگار نوشته شده است.
۴. مونتی پیتون، نام گروه کمدی انتقادی انگلیسی. این گروه در سال ۱۹۶۹ از دانشجویان دانشگاه های آکسفورد و کمبریج تشکیل شد.
۵. جین آستن (۱۶دسامبر ۱۷۷۵ - ۱۸ ژوئیه ۱۸۱۷) نویسنده‌ی عامه پسند انگلیسی. شناخت او از زندگی زنان و مهارتش در گوشه و کنایه‌ها، او را به یکی از مشهورترین رمان‌نویسان عصر خودش تبدیل کرد. اولین ترجمهٔ رمان‌های آستن در ایران به کوشش شمس الملوک مصاحب و به تاریخ اسپند ۱۳۳۶ منتشر شد. مجموعه آثار او را آقای رضا رضایی به فارسی ترجمه کرده است.
۶. بوروکراسی بیزانسی، اطلاعات جالب توجهی در کتاب انحطاط و سقوط امپراتوری رم نوشته ادوارد گیبون ( ترجمه ابوالقاسم طاهری ) در باره سازمان اداری دولت بیزانس و عناصر آن و سلسله مراتب قدرتمند آن نوشته است.
۷. نورتروپ فرای ۱۹۱۲ – ۱۹۹۱ . منتقد ادبی کانادائی که به استقلال قائم به ذات ادبیات و تعین آن به مثابه طبیعتی ثانوی اعتقاد داشت . پیرو نظریه تقدم ذهن بر عین و احتوای ذهن آدمی بر اشیا. مولف کتاب های کالبد شکافی نقد (در ترجمه آقای صالح حسینی نام تحلیل نقد گرفته است) و تخیل فرهیخته ( ترجمه سعید ارباب شیرانی ) و رمز کل ؛ کتاب مقدس و ادبیات (ترجمه صالح حسینی)
٨. لیونل تریلینگ ۱۹۰۵ – ۱۹۷۵ م . منتقد ادبی امریکائی و استاد دانشگاه کلمبیا و یکی از مشهورترین منتقدان ادبی ایالات متحده امریکا در قرن بیستم . مولف کتاب تخیلات لیبرالی . این کتاب در ایران توسط موسسه ای به نام خط ممتد اندیشه ترجمه و از طریق انتشارات امیرکبیر در سال ۱٣۹۲ منتشر شده است.
۹. پرسی بیش شلی ۱۷۹۲ – ۱٨۲۲ م . شاعر بزرگ انگلیسی و یکی ازنوابغ شعر و ادبیات بریتانیا در نیمه اول قرن ۱۹ و شاید یکی از نخستین آغازگران رئالیسم اجتماعی . برخی اشعار تغزلی شلی را از جمله برجسته ترین نمونه های این نوع شعردر ادبیات انگلیس می دانند و برای او در این زمینه منزلتی بی رقیب قائلند . او دوستدار مردم و طرفدار اصلاحات بنیادین سیاسی و اجتماعی بود و سعادت انسان را درانهدام مالکیت ومذهب و دولت و خاندان ها و رجال قدرتمند می دید . 
۱۰. آقایان این نوع داستان نویسی سطحی را " داستان نویسی خلاق " می نامند. هدف از این نوع داستان که آکنده از ماجرا، رمز و راز، هیجان و ... است، تنها تیراژ و سودآوری است. در سال های اخیر این ژانر ادبی به عرصه های سینما، تلویزیون و ... گسترش داده شده است.
۱۱. توماس پینچون، (۱۹٣۷-) نویسنده عامه پسند آمریکایی.
۱۲. هوراس ( کوینتوس هوراتیوس فلاکوس ۶۵ – ٨ ق . م ) . یکی از بزرگترین شاعران تغزلی ادبیات لاتین در رم باستان و از جمهوریخواهان طرفدار بروتوس که در جنگ فیلیپی بسال ۴۲ ق . م با بروتوس و کاسیوس همراه بود و پس از پیروزی آگوستوس نخستین امپراتور روم بر جمهوری خواهان، در رم به مجمع ادبی مایکناس مشاور برجسته آگوستوس پیوست . او همه آثار خود را پس از این و با حمایت های مایکناس تالیف کرده است. هوراس در نقادی ادبی و هجو توانائی بسیار داشت و در آثار خود تصاویر زنده ای ازجامعه رم در عصر اگتاویانوس آگوستوس بدست داده است.

اخبار روز: www.akhbar-rooz.com                        
دوشنبه  ۱۲ بهمن ۱٣۹۴ -  ۱ فوريه ۲۰۱۶

اخبار روز- مقاله تری ایگلتون با ترجمه خسرو باقری در شماره یک فصلنامه " نحو " دانشگاه هنر (پائیز ۹۴)، منتشر شده است.