بخش نهم / چهره های سکولاریسم / سیندر بنگستاد / ترجمه کوروش اعتمادی

در نزد خوانندهِ منتقد بلافاصله مخالفت‎هایی علیه نقطه نظرات احمد ان- نعیم مطرح می‎شود. نخست این که کاملا روشن است که مدل سکولاریسم احمد ان– نعیم بسیار متأثر از درک پسا رفرمیست‎های پروتستانیسم است، که دین را بیشتر یک باور درونی ارزیابی می‎کنند. امّا این اشتباه خواهد بود که مطرح کنیم؛ احمد ان- نعیم متعلق به این گروه میباشد چرا که او همچنان مینویسد؛ استدلال های دینی در حوزه عمومی زندگی مردم جایگاه تثبیت شده خود را دارند. این موضوع بسیار دور از واقعیت است که همه مسلمانان محدویت های احمد ان- نعیم را که یک محدویت طبیعی از اعتقاد فردی است درک کنند و مشاهده کنند دولت هیچ مسئولیتی در اجرای شریعت ندارد.

سازگاری سکولاریسم با اسلام

Abdullahai Ahmed An-Naim

در نزد خوانندهِ منتقد بلافاصله مخالفت‎هایی علیه نقطه نظرات احمد ان- نعیم مطرح می‎شود. نخست این که کاملا روشن است که مدل سکولاریسم احمد ان– نعیم بسیار متأثر از درک پسا رفرمیست‎های پروتستانیسم است، که دین را بیشتر یک باور درونی ارزیابی می‎کنند. امّا این اشتباه خواهد بود که مطرح کنیم؛ احمد ان- نعیم متعلق به این گروه میباشد چرا که او همچنان مینویسد؛ استدلال های دینی در حوزه عمومی زندگی مردم جایگاه تثبیت شده خود را دارند. این موضوع بسیار دور از واقعیت است که همه مسلمانان محدویت های احمد ان- نعیم را که یک محدویت طبیعی از اعتقاد فردی است درک کنند و مشاهده کنند دولت هیچ مسئولیتی در اجرای شریعت ندارد. در واقع مسلمانان بسیاری هستند که میاندیشند که شریعت در وحله اول پرسشی نیست در برابر وضعیت و رفتار فردی که ان-نعیم منظورش است، بلکه دولت این حق قانونی را دارا میباشد که توجه داشته باشد شریعت در جامعه اجرا و رعایت گردد.

کوروش اعتمادی

Koroush_etemadi@hotmail.com

6 مارس 2016

****

احمد ان- نعیم (Ahmed An-Naim): اسلام شناس، فعال حقوق بشر و یکی از روشنفکرانِ مسلمانِ معاصر و سخنوری توانمند که معتقد است اسلام با سکولاریسم سرسازگاری دارد. احمد ان-نعیم در رشته حقوق در برخی از دانشگاههای بریتانیا تحصیل کرده است. در سال 1976 موفق به اخذ دکترای خود از دانشگاه Edinburgh میشود. احمد ان- نعیم شاگرد رفرمیست مسلمان لیبرال، Mahmoud Mohamed Taha، میبود که در سال 1985 بدست رژیم اسلامی جعفر نُمیری بجرم مُرتد بودن اعدام میشود. جعفر نُمیری کشور سودان را با کمک اخوان المسلمین به رهبری ایدئولوگ اسلامگرای این گروه، Hassan al-Turabi (1932-)، که فارغ التحصیل از دانشگاه سُوربن میبود اداره میکرد.

جعفر نُمیری قدرت سیاسی را در سال 1969 از طریق یک کودتای نظامی با کمک چپ گرایان و نیروهای سکولار در سودان بدست میگیرد و سپس از سال 1983 تلاش میکند برای مشروعیت بخشیدن به رژیم خود شریعت را در همه سودان به اجراء در آورد. امّا  پیش از آن، از دهه 1950 میلادی، Taha یک متدلوژی رفرم در سودان را فرموله و مطرح میکند.  بر این اساس او استدلال میکند؛ آیه های قرآن که در دوران اقامت محمد (622-632) در مدینه بر او «نازل» شد، همچون عکس العملل های خاص در یک شرایط معین تاریخی میبایست مورد توجه قرار گیرد، که متفاوت با آیه های «نازل» شده در دوران اقامت محمد در مکه (610-622) میباشند که قابل اجرا برای هر زمان و هر مکان نیستند. این طرز تفکر بعنوان یک روش هرمُونیتیک شناخته میشود که بر آن اساس بر رابطه متون پایه ای دین متناسب با زمان و مکان تأکید میشود. روش هرمُونیتیک بسیار گسترده در ایدئولوژی رفرم در مسیحیت بازتاب یافته است، امّا این روش فکری فلسسفی در «جهان اسلام» گسترشی نیافت. دلیل آنهم این است که قرآن کلام خدا برشمرده میشود و دارای یک شرایط ویژه در «جهان اسلام» است، در مقایسه با تورات در حوزهِ فرهنگ مسیحیت. با این وجود بسیار دشوار است سخنگوی یک همچنین متدلوژی رفرم را متهم به مُرتد بودن کرد.

آنچه که در رابطه با Taha مطرح شد این بود که او با روش اندیشیدن خود علیه پیام قرآنِ به جنگ برخاست. شرایط پیرامونی در مورد اعدام او همچنان ناروشن است، و بررسی میشود که اتهامات در مورد مُرتد بودن او راهکاری بوده است تا رژیم جعفر نُمیری هر چه سریعتر به یک نظم آرام سیاسی از سوی مشکل سازترین مخالفین خود بازگردد. جعفر ان– نعیم، نزدیکترین شاگرد به Taha بوده که پس از اعدام معلم خود مجبور میگردد سودان را ترک گوید و همچنان بعد از سال 1995 در دانشگاه Emory University در Atlanta مشغول بکار و پژوهش میباشد.

مهمترین کمک احمد ان-نعیم به آموزگار خود، Taha، ترجمه نوشته های او به زبان انگلیسی میباشد. این درواقع متدلوژی رفرم Taha است که احمد ان- نعیم را ترغیب میکند که نخستین کار خود را بر آن استوار سازد و آن رابطه بین اسلام، شریعت و حقوق بشر میباشد. آنچه که در رابطه با هدف Taha از متدلوژی رفرم باز میگردد، کاهش اهمیت آیه های قرآن است که تاریخاً از آنها بهره برداری میشوند تا رفتار با غیر مسلمانان در یک حکومت اسلامی، بعنوان شهروندان درجه دوم، مدّون شود. این بسیار تحریک آمیز بود برای اسلامگرایان سودانی همچون جعفر نُمیری طی یک زمانی با ارجاع به تاریخ سودان، جنگ علیه مسیحیان و animister در جنوب سودان را دامن بزنند که منجر به کشته شدن دو و نیم میلیون مردم شد. و همزمان تلاش میشد تا شریعت در سودان به اجراء گذاشته شود. 

دلیل دستگیری سریع Taha ، به زندان انداختن او و سپس اعدام اش نامهء تندی بود که او نوشت و خواستار توقف اجرای شریعت در سودان شد. این دشوار نیست که ارزیابی شود متدلوژی رفرم Taha با استقبال محدودی در خارج از سودان مواجه شد. از جمله کسانی که به متدلوژی رفرم Taha با سردی از آن استقبال کرد، اسلام شناس و فعال حقوق بشر، Shaheen Sardar Ali (Ali 2000)، است که متعلق به دانشگاه اسلو است.

برای ان-نعیم این یک  پرنسیپ مرکزی محسوب میشود که همه مسلمانان از برابری غیر مسلمانان در مقابل قانون حمایت کنند تا به برابری حقوق خودشان در مقابل قانون دست یابند. این پرنسیپ دوجانبه علیه روش سیاسی دولتهای محافظه کار اسلامی منطقه میبود که احمد ان-نعیم آنرا مطرح کرد. بطور مثال در کشور وهابی عربستان سعودی علیرغم وجود  انبوه کارگران مهاجر هندی و مسیحی، دولت این کشور اجازه نمیدهد که کلیسایی و یا مراکز نیایشی برای هندوها در این کشور برپا گردد.

در مصر قوانینی به تصویب رسیده است که ازدواج بین زوج هایی که تغییر دین از اسلام به دینی دیگری را داده اند، ممنوع میباشد و همزمان قوانینی وجود دارد که تغییر دهندگان دین از اسلام به دینی دیگر از حق ارث و یا نگهداری از فرزند پس از متارکه محروم خواهند شد. در سودان، افغانستان و ایران این خطر وجود دارد که تغییر دهندگان دین از اسلام به دینی دیگر محکوم به اعدام شوند. در کشور محافظه کار اسلامی مالزی اجازه تغییر دین به شهروندان این کشور داده شده است، امّا نه از اسلام. حال اگرکسی تغییر دین از اسلام بدهد، این خطر وجود دارد که محکوم به یک سال «بازآموزی» و یا از دست دادن یک سری حقوق شهروندی گردد. 

احمد ان- نعیم در کتاب خود، Islam and the Secular State ، اشاره میکند: «انسان میتواند مسلمان باشد اگر پذیرش این دین انتخابی و آزادنه باشد، و این انتخاب زمانی آزادنه محسوب میشود که دولت سکولار است.» با کلامی دیگر، از جمله ویژگیها و شروط پایه ای دولت سکولار، مبارزه برای آزادی واقعی ادیان است. همچنان که مردم شناس آمریکایی، John Bowen، در یک گزارشی به این موضوع اشاره میکند و مینویسد: «این استدلالی است که فیلسوف لیبرال انگلیسی، John Locke در نامه ای تحت عنوان A letter Concerning Toleration  (1689)  بر آن تأکید میورزد.» Bowen در گزارش خود مطرح میکند:«استدلال بر مدلی استوار است که  باور و اعتقاد درونی انسان را در فرمی از پرووتستانیسم مشروط میسازد، از این رو بر اساس نظر او مشکل زمانی است وقتیکه این استدلال میخواهد در شرایط یک جامعه اسلامی استفاده شود.» 

بر اساس نقطه نظر احمد ان-نعیم؛ دولت زمانی سکولار محسوب میشود که از منطق سیاسی دینی تبعیت نکند. شریعت دولتی برای احمد نعیم تنها به معنای تفرقه (nifaq) است، و تفرقه بر اساس نقطه نظر او شرایط اجتماعی است که بارها در خود قرآن هم محکم شده است. سکولاریسم در دیدگاه احمد ان – نعیم به معنای مسدود شدن دین در زندگی سیاسی جامعه نیست، امّا نفوذ دین در شکل دادن قوانین و سیاست یعنی تسلیم و تن در دادن، خواستی است که برای شهروندان غیر مسلمان قابل درک است. از این رو  احمد ان-نعیم این خواست را «شعور شهروندی» معرفی میکند و تئوری سکولاریسم خود را در انتقاد به نظرایات Rawals و Habermas پیرامون مقوله سکولاریسم تدوین و منتشر میکند. 

در متنی روشنگرایانه احمد ان-نعیم مینویسد: « خواست شعور شهروندی بدین معنا است که این کافی نیست که بگوییم چیزی با ارجاع به قرآن و سنت میبایست قانون شود، چرا که این  برای شهروندان غیر مسلمان جامعه قابل درک نیست.» امّا در تئوری انسان میتواند بیاندیشد که یک همچون استدلالی برای شهروندان باورمندِ مسلمان قابل فهم باشد. امّا محتملاً احمد ان-نعیم حق دارد بگوید چنین جامعه ای در هیچ کجای این جهان موجودیت ندارد. نکته مهم برای احمد ان-نعیم این است که میگوید: «اجازه بدهیم پرنسیپ های شریعت در زندگی عمومی مردم «نقش مثبتی» را ایفاء کنند بدون آنکه  اجازه بدهیم این پرنسیپ ها در نهادهای دولتی به اجراء درآیند.»

در نظر احمد ان – نعیم سکولاریسم یعنی 1) بیطرفی نهادهای حکومتی در رابطه با ادیان، 2) تعیین چارچوبی قانونی برای نقش سیاسی دین و 3) عدم مسدویت دین در حوزهِ عمومی.

در نزد خوانندهِ منتقد بلافاصله مخالفتهایی علیه نقطه نظرات احمد ان-نعیم مطرح میشود. نخست اینکه کاملا روشن است که مدل سکولاریسم احمد ان–نعیم بسیار متأثر از درک پسا رفرمیست های پروتستانیسم است، که دین را بیشتر یک باور درونی ارزیابی میکنند. امّا این اشتباه خواهد بود که مطرح کنیم؛ احمد ان-نعیم متعلق به این گروه میباشد چرا که او همچنان مینویسد؛ استدلال های دینی در حوزه عمومی زندگی مردم جایگاه تثبیت شده خود را دارند. این موضوع بسیار دور از واقعیت است که همه مسلمانان محدویت های احمد ان-نعیم را که یک محدویت طبیعی از اعتقاد فردی است درک کنند و مشاهده کنند دولت هیچ مسئولیتی در اجرای شریعت ندارد.

در واقع مسلمانان بسیاری هستند که میاندیشند که شریعت در وحله اول پرسشی نیست در برابر وضعیت و رفتار فردی که ان-نعیم منظورش است، بلکه دولت این حق قانونی را دارا میباشد که توجه داشته باشد شریعت در جامعه اجرا و رعایت گردد. و دوماً داوری ان-نعیم این است که سکولاریسم یعنی بازدارندگی نسبی، در صورتی که آنچیزی که از مفهوم سکولاریسم درک میشود یعنی جدایی دین از دولت و نه چیزی بیشتر. سوم آنکه روشن است هر فرم اقتدار، سیاسی است و شریعت نمیتواند غیر اسلامی باشد وقتی توسط دولت به اجراء در میاید. این نکته ای است که ان-نعیم به روشنی مطرح میکند.

همچنین استدلال ان-نعیم در رابطه با سکولاریسم مبتنی است بر تجارب و عملکردهای سیاسی و دینی در جوامع اسلامی و نه نوشتارهای پایه ای دینی که مشروعیت و اعتراض را محدود میسازند در نزد مسلمانان باورمند و فعالی که میتوانند پیروزمند میدان باشند. تجارب تاریخی در همهء جوامع حاکی از آن است که این اتوپیا بیش نیست که فکر کنیم همه ادیان نسبت به یکدیگر بیطرف هستند و بسیار دشوار بنظر میرسد که این روابط نیز به واقعیت تبدیل شوند. یک تعداد علل را میشود در این رابطه توضیح داد، امّا یکی از مهمترین آنها دولت مدرن مستقل است که هرگز تعلق طبقاتی ندارد که عملکردها، وظایف و روابط شهروندانش را آنگونه که Asad آنرا شرح میدهد محدود سازد.

وقتی که اسلام و مسلمانان – علیرغم چند صد سال حضور مسلمانان در اروپا – بعنوان «بیگانگان داخلی» محسوب میشوند، شاید نشانی باشد که مردمان سکولاریزه شده اروپایی اندیشه تاریخی را پوشش میدهند که تأکید میورزد؛ کشورهای آنها قلمرو مسیحیت هستند. اروپائیها بیشتر از آن سکولار نمیباشند که نشان دهند رفتارهای روزانه، باورها و اندیشه هایشان – اغلب بدون آنکه انسان به این مسائل بیاندیشد – میراثی از مسیحیت را در خود حمل میکند. احمد ان-نعیم بما خاطر نشان میسازد در هر موردی که ممکن است تاریخا ً سکولاریسم به معنای تسامح، بردباری و یا بیطرفی حقیقی بین ادیان مختلف است.