عنوان: از رستم التواریخ (۵) / وُسعتِ ایران در زمان شاه سلطان حسین و شرح بنای چهل ستون / مسعود کدخدایی

پس از "شاه سلیمان" که رستم⁭‎الحکما می⁭خواهد خدا رحمتش را بر گور او بریزد و پاک‎⁭جایی در بهشت نصیبش گرداند، فرزندش شاه سلطان حسین بر تخت فرمانفرمایی می⁭نشیند و به رتق و فتق امور جهانداری و مرزبانی مشغول، و در نهایت خوبی و مرغوبی به امور مملکت می⁭پردازد و پیروزی‎⁭های بزرگ کشورسِتانی از وجود مبارکش حاصل می⁭شود. به گمان رستم⁭‎ا‎لحکما در همۀ جهان پادشاهی از او بزرگتر نبود، و کشور ایران در دست او از آراستگی و پیراستگی بر کشورهای دیگر برتری داشت. او چنین ادامه می⁭دهد:

بی گفت و شنود، همۀ اهل عالم آن وجودِ مقدسِ دارای صفّت⁭‎های پسندیده را فرماندهی می⁭دانستند که باید مطیعِ امرش باشند. فرمان لازم به‎⁭اطاعتِ او در افق‎⁭های عالم جاری، و حکم‎⁭هایش در اطراف گیتی نفوذ و تأثیر داشت و بیش از سی سال با دولت و اقبال، و عزت و جلال، با عیش و عشرت و خرمی و شادمانی، و سور و کامرانی، به خوبی بر اهل ایران سلطانی نمود و درهای آسایش و رفاه و سرور و کامکاری، و حساب و کتاب را بر روی جهانیان گشود.

همۀ مردم ایران یعنی کابل، قندهار، هرات، بلخ، همۀ خراسان، مرو، کرمان، بلوچستان و سیستان، زابلستان، نیمروز، فارس با همۀ توابع و بندرها، بحرین، قطیف، لحسا[1]، پایتخت اصفاهان با توابع، یزد با توابع، کاشان با توابع، و قم که در وسعت مانندِ دلِ ملوک است با توابع، و دارالملک ری و تهران و خار و ورامین با توابع، طبرستان و دارالمرز مازندران و گیلان و گرگان با توابع، همدان با توابع، کرمانشاهان با توابع، بروجرد با توابع، قلمرو علی شکر و آذربایجان با توابع، شیروانات با توابع، داغستان و قرا⁭داغ و قراباغ با توابع، گرجستان و تفلیس و ارمنیّه با توابع، لرستان با توابع، کردستان با توابع، خوزستان⁭ با توابع، عربستان با توابع، مسقط با توابع. خلاصۀ کلام آن⁭که همۀ ایران و گوشه و کنارش در تصرّف کارگذارانش بود.

از هندوستان و سند و حبشه و زنگبار و روم و ترکستان و بخارا و سمرقند و شهر سبز[2] و تاشکنت و فوقان و قرشی و خجند و ارکنج و ابرخان و بدخشان و مرغابه و داسنجر و تبّت و خلخ و فرخار و کاشغر و خانبالق[3] و چین و ماچین، و ختا و سقلاب[4] و بلغار و مسکاو و همۀ ممالک روس و هفت پادشاه فرنگ و از همۀ خشکی و دریاهای عالم باج و خراج و ارمغانی و پیشکش و هدایا را به زیبایی، و با فرمانبرداری و رضای دل، بی گفت و شنود به درگاه و دربار عدالت⁭‎مَدارش می⁭‎آوردند.

نزدیک به هزار دختر خوب‏‎⁭روی سفید و زیبا از هر طایفه و قوم و قبیله، از عرب و عجم و ترک و تاجیک و دیلم، با مراسم عروسی و دامادی، با سرور و دلشادی، و با ساز و کوس و کَورکه و نقاره، و شهر را آیین بستن و چراغان نمودن، به عقد و نکاح خود درآورده، و فرزندان و فرزندزادگانش از ذکور و اناث، و بزرگ و کوچک، به مرز هزار نفر رسیده، و همه به ناز و نعمت پرورده [شده] بودند.

همۀ امور سلطنت و جهانبانی‎⁭اش موافق نظام و قانونِ حکیمانه، و راست و درست و خوشی⁭‎انگیز، و مصلحت⁭‎آمیز بوده، و شهر دلگشای بهشت‎⁭آسای اصفاهان که پایتخت برگزیده بود، از فرط آبادانی چنان بر ساکنان تنگ شده بود، که جا و مکان خالی̊ نیست و نایاب شده بود. قیمت زمین ساده به ذرعی ده تومان رسیده بود و یافت نمی⁭شد، و از این بیشتر هم خرید و فروش می⁭شد، اما کم.

به ناچار از تنگی مکان، شش کیلومتر از شهر دور، نزدیک به دامنۀ کوه صُفۀ باصفا شهر نویی به⁭‎نام فرح⁭‎آباد، با عمارت⁭های عالی و بناهای بلند [متشکل] از خانه⁭‎ها و حجره⁭‎ها و غرفه⁭‎ها و قصرها و ایوان‎⁭ها و باغچه‎⁭ها و گلزارها و جدول⁭‎ها و حوض⁭‎ها و دریاچه‎⁭ها که از خوبی و مرغوبی و دلپسندی رشک ارم ذات‎⁭العماد[5] بود، بنا نمودند، و آن را در نهایت استحکام، از سنگ و آجر و گچ ساختند.

خانه⁭‎ها، حجره⁭‌ها، غرفه‎⁭ها، قصرها، و در و دیوار آن⁭را با طلا و لاجورد بدخشانی و آیینه‎⁭ها مصور و مزیّن نمودند. شاه⁭نشین دلپسندی مخصوص وی ساخته بودند که هر وقت [شاه] در آن می⁭‎نشست امیران و وزیران و باشیان و غلامان به نظام و ترتیب از یک جانب او صف می⁭کشیدند، و از جانب دیگرش نزدیک به هزار زنِ ماه‎⁭پیکرِ پری‎⁭منظر، یک از یک بهتر، زیباتر، رعناتر و خوش⁭‎تر، همه با زینت و زیور و غرقه در گوهر به نظم و ترتیب صف می⁭‎کشیدند، و شاه همه را می⁭دید و تماشا می‎⁭نمود. همۀ ایشان جمال عالم‎⁭آرای شاه را مشاهده می⁭‎نمودند، اما مردان زنان را، و زنان مردان را نمی⁭‎دیدند.

در دولتخانه‎⁭اش خیابانی به طول بیش از یک کیلومتر و عرض بیش از صد متر با طاق⁭‎نماهای خوب و با نقش و نگار، برای نشستن خادمان و اطرافیان و نظامیان و اهل قلم ساختند، و فرمود دو دریاچه ساختند، یکی به هشتاد جریب[6] طول و چهل جریب عرض، و یکی دیگر به چهل جریب طول و بیست جریب عرض. اطراف آن⁭‎ها را از سنگِ تراشیده با جای شمع و جای فوّاره⁭‎های کوچک مسی و حمام وسیع بی⁭‎نظیر، و کاروانسرای بسیار وسیع دلگشا، و تکیۀ دلکش، پر از گل و لاله و ریحان و سرو و صنوبر، در نهایت آراستگی ساختند.

در اطراف آن دولتخانۀ مبارکِ پادشاهی، برای امیران و وزیران و باشیان و غلامانِ خاصّه و نزدیکانِ دربار، به⁭‎قدر رتبۀ هرکس خانه⁭‎های مناسبی در خیابان‎⁭های باتناسبی ساختند که درهای همۀ آن⁭ها روبه‎روی هم بود و در جهان کسی مثلِ آن شهرِ پر نقش و نگار، آراسته و پیراسته، پر از باغ و بُستان و نهر و جدول و جویِ دل⁭خواسته، ندیده و نشنیده.

او برای خود در شهر اصفاهان، در جنب دیوان‎خانۀ برکت⁭‎نشانۀ شاه عباسی که معروف به چهل‎⁭ستون است، و در وسط صحن دلگشا و عرصۀ جان‎⁭فزایش که بیش از هزار متر در هزار متر[7] می⁭باشد [عمارتی ساخت]. از طرف شرقی، تالاری [ساخت] با سقفِ چوبینِ منقش به طلای نابِ کانی و لاجوردِ بدخشانی و آیینه‎⁭های صافی با چهل ستون که در میانش حوض آب هست و چهار طبقه است. در عقب تالار شرقی بخشی با سقف بلندِ مصوّر هست که رزم و بزم ملوک صفویه را به همان‎⁭گونه که بوده، بر دیوارهای آن نگاشته⁭‎اند، و نیز در طرف غربی بخشی است با ایوانی به بلندای گردون. در طرف جنوبی و شمالی آن دو تالار طولانی، و در هر تالار دو تالارچۀ فوقانی با حجره⁭‎ها و خانه⁭‎های مناسب و ضروری هست، که به سوی هرکدام از آن⁭ها سه در گشوده می⁭شود.

همۀ پایه‎⁭های عمارت، از درون سنگ مرمر و رُخام، و از بیرون سنگ گردون⁭‎فام است. در دو طرف شرقی و غربی آن دو دریاچۀ طولانی، و در دو طرف جنوبی و شمالی آن دو حوض و پیرامون آن جدولی پُرفوّاره با آب⁭‎افشان هست که متّصل است به تالار طویلۀ شاه عباسی و دو اُرسیِ چهار قسمتی از دو طرف تالار با سقف‎⁭های گچ⁭‎بری و نقاشی شده با طلای نابِ کانی و لاجوردِ بدخشانی که تالار هفت مرتبۀ چهل⁭‎ستونِ علی⁭‎قاپی[8] به آن متصل است، و در اطرافش برای اسب⁭‎های خاصّۀ پادشاهی با جُل⁭‎های زربفت و یراق⁭‎های مرصع به جواهر آبدار[9] به دلخواهی، آخورهای سنگی ساخته‎⁭اند. این طویله از یک طرف محدود به انگورستان شاه عباسی است که رشک بهشتِ برین است، و از یک طرف محدود به باغ فردوس⁭‎آسای معروف به هشت بهشتِ شاه سلیمانی که طول و عرض آن به تخمین به‎⁭قدر دوهزار متر در دو هزار متر است.

در وسط آن ایوان بلند، طاقی مانند گنبد سپهرِ مینا فام، پر از نقش ستارگان بزرگ و روشن و اجرام [آسمانی] هست که در چهار جانبش چهار تالار با ستون‎⁭های محکم و پابرجا با حجره‎⁭ها و غرفه‎⁭ها و قصرها و زاویه⁭‎های بالایی و پایینی، تو در تو و دلگشا و همه نقش⁭دار و مزین به طلای نابِ کانی و لاجورد بدخشانی و آیینه‎⁭های صافیِ روحانیِ جان⁭‎فزا [قرار دارد]. در جانب شرقی و غربی دو دریاچۀ پر از آبِ صاف و درخورِ زورق هست که پیرامون آن‎⁭ها جدولِ آب جاری است.

در جانب جنوبی و شمالی دو حوض از سنگ رخام با آب⁭‎افشان، در کمال خوشگواری هست. به فاصلۀ دویست قدم از آن، عمارتی است معروف به گلدسته که همۀ آن از سنگ و آجر کاشیِ رنگین و چوب صنوبر و شمشاد و چنارِ جوهردار است، و سقفش قبۀ سرتیز دل⁭‎آویزی دارد که دامنه‎⁭اش فراخ، و در اطرافش ستون‎⁭هایی از چوب عظیم، و عودِ عطرآمیز هست و در وسطش حوض هشت گوش رخامی که در بالا نام برده شد، قرار دارد.

به دور حوض، جدول پر فواره⁭ای به جهت آب⁭‎افشانی به نقش سینۀ باز[10] ساخته‎⁭اند که در زیر آن و به⁭‎دورش نشیمن‎⁭های دلنشین ساخته، و در زیر آن چهار حوض هست که به جدول پر فواره متصل، و از جانب بالا به گِرد آن نرده کشیده⁭‎اند، و در حقیقت از نقش و نگار و آیینه‎⁭های بسیار، مانند آسمان پر ستاره است.

در اطراف چهار خیابانش چنار و صنوبر و سفید⁭دار و عرعر کاشته‎⁭اند، و در جوانبش گلزارهای پر گل و ریحان و سبزه و سه⁭‎برگه هست که در فصل⁭‎های چهارگانه، در هر فصلی بی‎⁭درنگ، به گل‎⁭های رنگارنگ و پر از بوی مناسبِ آن فصل آراسته و پیراسته می⁭شوند. به‎⁭دور گلزارها درختان شکوفه‎⁭آور با میوه‌⁭های گوناگونِ بسیار [کاشته⁭‎اند] کهنه و نو. خواسته و درگاهش وسیع و دارای آستانه‎⁭های عالی است. سردرش منظره⁭ای دارد باشکوه با ملحقات و افزوده⁭‎هایی موزون و با نقش و نگار.

آن ذات اقدس، آن نفسِ مقدّس، مخصوصِ نفسِ نفیسِ خویش امر و مقرر فرمود تا حریم پسندیده و خوش، و اندرون⁭‎خانۀ بسیار خوب ودلکش و ممتازی به طول و عرض بیش از هزار و پانصد متر مشتمل بر پانصد ایوان و تالار و کاخ و حجرۀ تو درتوی با وزن و نظام ساختند که هر یک از آن⁭ها ده بنای وابسته داشت که بنای نهم جای چاه و حوض آب، و بنای دهم محل مستراح است، و همه پاک و پاکیزه که در آن⁭ها بوی‎⁭های خوش نهاده⁭‎اند.

برای ذات اقدس در وسط این بناها عمارت دلنشین بی⁭‎نظیری به طول و عرض بیش از دویست متر در چهار طبقه، با حجره⁭‎ها و کاخ⁭‎ها و غرفه‎⁭ها و منظره⁭‎ها و زاویه‎⁭های بزرگ و کوچکِ تو در تو، با نقش و نگار و آینه و زینت⁭‎های بسیار ساختند.

از جانب شرقی تالاری با چهل‎⁭ستون ساختند که همۀ در و دیوار و سقف و ستون⁭‎هایش منقش و مصور به طلای نابِ کانی و لاجورد بدخشانی و آیینه⁭‎های لطیفِ روحانی بود. رو به‎⁭روی چهل‎⁭ستون مذکور، دریاچه⁭‎ای به طول بیش از پانصد متر و عرض بیش از سیصد متر، با نشیمنی در میان آن به طول و عرض بیش از سه متر ساختند با حوض کوچکی از سنگ یَشم در میانش.

در بخش بعدی می پردازیم به داستان این حوض یشم و فعالیت‎های شاهانه ای که حول و حوش آن انجام می⁭شد.

[1]. قطیف و لحسا نام دو جزیره است در خلیج فارس.

[2] . شهر سبز، محل تولد امیر تیمور گورکانی یکی از شهرهای تاریخی ازبکستان کنونی است که در گذشته بخشی از ایران بوده ‌است.

[3] . نام کهن پکن (بیجینگ).

[4] . جاهایی که متعلق به قوم اسلاو بوده است.

[5] . "ارم ذات⁭العماد" در قرآن هم آمده است. زمخشری آن را مکانی می⁭داند که شدّاد ابن عاد در رقابت با بهشت ساخت. بعضی آن⁭ را در اسکندریه، و بعضی در یمن دانسته⁭اند.

[6] . اندازۀ جریب در زمانها و جاهای مختلف متفاوت بوده است. در ویکی پدیا آمده است: " در ایران دوره صفویه، هر جریب معادل ۹۵۶ متر مربع بوده است."

[7]. مساحت باغ چهل⁭ستون که رستم⁭الحکما آن را هزار ذرع در هزار ذرع نوشته که بیش از یک میلیون مترمربع می⁭شود، در واقع شصت و هفت هزار متر مربع است که اگر آن را مربع فرض کنیم، هر ضلع آن چیزی حدود دویست و شصت متر است. می⁭شود گفت که در سراسر کتاب عددها تخمینی و اغراق⁭آمیز هستند.

[8] . عالی قاپو.

[9] . رستم الحکما تا مرغوبی چیزها را نشان بدهد، از واژۀ "آبدار" به فراوانی استفاده کرده است.